Моңғолдар бас тартқан «Бөрте» Түркістанда сахналанды
үркістандағы жаңа театрдың тұсауы Дулат Исабековтың туындысымен кесілді
Өмірлік сүйеніш. Жанашыр. Қорғаушы. Құтқарушы. Сөйте тұра ғұмырлық қызғанышы. Қайтпас қайсар қарсыласы. Бұл – Дулат Исабековтың қаламынан туған хан Шыңғыстың Бөртеге берер сипаты. Ханда 40 кісінің ақылы бар. Ханымында ше? Сұрақтың жауабы: жазушының Түркістан музыкалық драма театрының шымылдығын ашқан «Бөрте» пьесасында баян етіледі. Қойылымды облыс әкімі Өмірзақ Шүкеев құттықтау сөзімен ашты.
Бөрте – Шыңғыс ханның қоңырат тайпасынан алған алғашқы әйелі. Атақты моңғол батыры Есукей мен Қоңырат тайпасының көсемі Дай шешен бір-бірімен құда болғанда Темучин 10 жаста, Бөрте 11 жаста еді. Сценарий дәл осы оқиғадан басталады. Анимациялық бейнеде Бөрте монологы көрсетіледі. Кейіннен тағдырдың сан торап жолында шыңдалған адамдар болмысы ашыла түседі.
Темучиннің барлық тарихи жеңістері мен ұлы қаған атанып, қырық ру, қырық тайпаға бөлінген аз ғана моңғол елін біртұтас Моңғол мемлекетіне біріктіріп, бүкіл Қытай елін жаулап алып, батысқа жасаған жорықтарының бәрінде де: Шыңғыс ханның ең сенімді ақылшысы Бөрте болғаны тарихи тәжірибелерде анық жазылған. Қаһарлы хан Шыңғысқа «сен» деп сөйлей алатын Бөрте ұлы қағанның ақылшысы ғана емес, қарсыласы да болды.
Шыңғыстың жорықтары, образы осыған дейін де талай шығармаға арқау болып жүр. Алайда көптің әйелінен ерек болған Бөртенің мінезі, наласына айналған жала төңірегінде қалам қозғауға Дулат Исабековтің батылы жетіпті. Қойылымда Шыңғыстың:
– Сонда не, бас бармағы табылғанда алпамсадай денесі табылмап па? – деп Жошының денесін іздейтін тұсы бар. Бөртенің бұл сөзге: «Табылмапты. Періште боп аспанға ұшып кеткен шығар. Мына дүниенің қырқысып өткен бар қызығы менің бармағыма да тұрмайды дегенді айтып кеткен секілді», – деп жауап береді. Шыңғыс жау көрген Жошының болмысын «қолының тірісін тіліп алса да, қынқ етпес, арысым-ай» деп аша түседі. Оған дейін әскерлеріне: «Басыңды шапса, бассыз денең жауға тап беретіндей болсын», – деген бұйрығының астарында жауынгерлік рух жатыр. Пенде баласында өлімнен асқан қорқыныш бар ма? Бар! Ол – ар. Әділет өлген жерде ар байыз таппайды. «Қатын» деп сөз билігін бергісі келмегенімен, ұтқыр ақыл, арысы мен берісін қатар ойлау – Бөртенің бар болмысы. Бөрте – Шыңғыстың арын да, барын да қозғаушы.
«Бөрте» спектаклін қойған – белгілі италиялық режиссер Давиде Ливермор (Davide Livermore). Қойылымның көркемдік жетекшісі – Айнұр Көпбасарова, режиссер – Карло Шаккалуга (Carlo Sciaccaluga), сценограф– Анна Варалдо (Anna Varaldo), координатор – Элис Ферранти (Alice Ferranti), декоратор-суретші – Жанат Көкімбеков, костюм бойынша суретші – Айжан Абдуайт, композитор – Хамит Шанғалиев. Тарихи спектакльге тарихшы, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Нұрлан Атығаев ғылыми жетекшілік етті. Басты рөлдерді: Айя Шәріп, Ақбота Қаймақбаева, Нұркен Өтеуілов, Еркебұлан Дайыров, Лейло Бекназар-Ханинга, Әділ Ахметов, Алмахан Кенжебекова, Алихан Ыдырысова, Ержан Нұрымбет, Нартай Сауданбекұлы, Қонысбек Бегайдаров, Зәмзәгүл Бегайдаров, Алтынай Нөгербек, Азамат Чукеев, Толқын Нұрбекова, Әшім Ахметов, Қуаныш Қонысбеков, Әйгерім Қайратқызы және тағы басқа театр әртістері ойнады.
Дулат Исабеков қойылым соңында: «Туындының әр диалог, әр тыныс белгісі кейде дұрыс болса қуантады, бұрыс болса, қынжылтып кетеді. Жаңа да айтып едім, баяғыдан бері айтып келе жатырмын «құдай адамды азапқа саламын десе, драматург жасау керек қой» деп (ел ду күлді – Б.Ә). Жазу үстінде қиналғаны, азап шеккені бір басқа. Әрбір сөзді ойланады, ең әрісі қайырмасына дейін. Ал сахнаға шыққанда ол әрине бір басқа болады. Мен ол халді жақсы білемін. Өмірімде прозалық кітаптардан басқа, 28 пьеса жазыппын. Әр қойылым сайын қаншалықты толғанасың, қаншалықты іштей күйзелесің. Әттең-айларым көп болады. Мен 28 пьесаның санымен мақтанып тұрған жоқпын. Соның 7-8-і шет мемлекеттердің сахнасында қойылып жүр. Осы пьесаның жолы болғалы тұрған сияқты. Түркістан театры «Бөрте» қойылымымен шымылдығын ашқанына мен бақыттымын! Спектакльдің жолы ары қарай жалғасатын сияқты. Еуропалық төрт театр Цюрих, Люксембург, Вена және Туринде спектакль қойылуы жоспарлануда. Австралиялық Мельбурн театрының режиссерынан хат алдым. «Бөртенің» премьерасын көктемде қоямыз дейді», – деп сөз бастады.
Жалпы Дулат Исабеков өзінің шығармасы сахналанған сайын өзіне ұнамаған тұстарын жасырып қалмайды. Бұл жолы да үстірт өтіп кеткен тұстарына арнайы тоқталды. «Айнұрмен сөйлескен сайын «Бөрте қалай?» деп айтамын. «Бөртенің түрін маған көрсетсеңдерші. Ойнай ала ма? Ойнай алмай ма ол? Бөртенің әртүрлі ракурстағы образы керек. Қойылымдағы Бөрте биді де әйтеуір билей салды. Бөрте одан да жақсы билеу керек еді. Шыңғыс хан қарап отыруы керек еді. Моңғолдардың той болса, қабырғалары қайысқанша, тізелері майысқанша билейтін әдеті бар. «Пекинге тойға барғанда қытайларды тамсандырып, міне, былай билейсіңдер ғой» деген мысалда көрсетілетін би болатын. Қазақтың буын биін 1-2 минут билеу керек еді. Ұзақ қараған Шыңғыс хан сол кезде «Мына қатын қартаймайтын шығар» деп айтатын. Бұл жолы ол шықпай қалды. Сәл қисаң-қисаң етті де қоя салды,– деді жазушы көңіліне жақпаған тұс туралы. Жұрт тағы ду күлді.
Бұған қосымша қойылымның кей тұсын өзгертуді де ұсынды. «Бұл жерге барабан тыңдауға келген жоқпыз! Біз сөз тыңдауға келдік. Барабанды азайтыңдаршы. Барабанды дүңкілдетіп, аямай соқты дейсің, соқты дейсің. Отырған жерімде «тоқтатшы ей, анау барабандарыңды» деп айғай салдым. Өйткені барабанның үніне көп сөз көміліп қалды. Міне, осындай нәрселер бар. Оны жеке айтармын», – деп сөз ауанын қойылымның жақсы тұстарын айтуға бұрды.
«Сахнадан-сахнаға ауысу өте сәтті табылған. Бұл – режисердің ұтқыр шешімі. Келу, кету, кіру, шығу өте орынды. Байқалмайды. Парижде бірнеше рет қойылым қараған едім. Сол кездегідей кейіпкерлердің өзгеруі адамдарға байқалмады. Өзімен-өзі кетіп жатыр. Осы жаңалық сияқты. Көп рахмет! Шынардан, Айнұрдан күнде «Бөрте қалай?» деп сұраймын. Бөрте шықпаса, спектакль шықпайды. Шыңғыс ханның образы туралы біраз стандарт, біраз стереотип бізде қалыптасқан. Әйтеуір ойнау барысында ізденуге дерек көп. Дайыров керемет ойнады. Бөрте жоқ болса, спектакль жоқ. Бөрте жақсы ойнап шықты, айналайын!», – деді.
Би туралы сын айтылған сәттен бастап Айя Шәріпті бақылап отырдым. Бұған дейін бозарып отыр еді, жазушы алғыс айтқан сәтте ғана ғана жүзінен күлкінің табы байқалды.
Пьесаның жазбаша нұсқасын да қарап шықтым. Екі нұсқада да «Бөртенің» болмысына сүйсіндім. Баласының қазасын естіген азалы халде де белсенділігін төмендетпейді. Кейқуат кемпірге бір жұмыртқаны сарыға, бір жұмыртқаны қызылға боятып пісіртеді. Төрт әйелі бола тұра 30 әйел алуды арман еткен Қорши палуанға жұмыртқаны жегізіп, айырмашылығын сұрайды. Батыр селқос ерекшелік байқамағанын айтады. «Әйелдер де солай. Әртүрлі боянғанымен бәрінің дәмі бәрдей», – деп Бөрте Қоршидың әйелдікке алған 30 қызын тарқатып жіберуінің мәнісін ұқтырады. Басын кессе де, әділдіктен тайқымас туралылығы байқалады.
Автор «Бөртенің» жазылу тарихы мен жарыққа шығу жолына да аз-кем тоқталды. Шыңғыс хан төңірегінде біздің бірқатар тарихшылармен, жазушылармен ұстасып қалатын моңғолдардың өзі қызығушылық танытыпты. Бірақ ақыры үнсіз қалғанға ұқсайды. Расында, егер дәл осы «Бөртені» моңғолдар қойса, біраз қызыққа куә болар едік…
«Пьеса біткен соң моңғол тіліне аударылды. Олар қуанышпен қарсы алды. «Қоямыз» деп бірінші өтінім берген де солар. Бірақ кешігіп кетті. Бір ай өтті, екі ай өтті хабар жоқ. Сөйтсек, мәдениет министрлігі қарап: «Бұл пьесаны моңғол сахнасында қоюға болмайды. Өйткені қазақтар Шыңғыс хан мен Бөртені моңғолдардан тартып алғалы жатыр. Әсіресе Шыңғыс ханды», – деп қорқыпты. Осыған байланысты қойылым тоқтап тұр. Сіздерге рахмет!
Бұдан кейін шығарма жазыла ма, жазылмай ма – ол болашақтың шаруасы. Әзірге «Бөртенің» өзі маған біраз жылға азық болатын сияқты. Өмекеңді Қостанайда әкім болып жүрген кезінен білемін. Сонда да менің Булгаков жайлы шығармам қойылған. Шәй-пай ішіп қайтқанбыз. Бірақ мен «Бұдан кейін бұл спектакль қойылмасын» деп жаптырып кеткем. Ол менің өмірімде жаптырған екінші қойылымым еді. Кешеден бірі қуанып, шөлдемесек те біраз шай ішіп тастадық. Көптен бері қуанбай жүр едім. Адам 75 жастан асқан соң ешнәрсеге қуанбайды екен. Кез келген нәрсеге уайыммен қарайсың. Маған біреу: «Ертең Қазақстанда бір күн бойы алтын жауады», – десе мен қуанбаймын. Жұрттар қуануы мүмкін. Ол неге жауады? Оның артында не бар? Алмақтың да салмағы бар. Уайым қыла бастайсың. Баршаңызға көп рахмет!», – деп драмматург сөзін түйіндеді.
Толассыз соғылған шапалақ пен риза кейіптегі көрермен бейнесінен алған әсері таразыланып тұрды.
Балерке ӘСІЛХАН